TRABZON TARİHİ                   (Yazılar www.karalahana.com sitesinden alınmıştır.)

Karadenizin antik çağdaki adı Pontos Axeinostur ( Helence Vahşi deniz ) fakat kötüye iyi isim takarak onun huyunun değiştirilebileceği bir Helen geleneğiydi .Karadenizin ismi Pontus Euxeinos’a ( sakin deniz ) çevrildi .

Orta çağda çizilmiş iki haritadan biri , 1360 tarihli ancak daha eski devirleri tasvir ediyor

Doğu Karadenizde 100 bin ila 1milyon yıl öncesinden kalma el aletleri , insan yapımı balta ve kesici aletler bulunmuştur . M.Ö. 1000-600 yıl arasında Yunanlılar Karadenize denizci ve tüccar olarak gelmiş ve ticaret kolonileri kurmuştur .Bunlar Sinope ( Sinop ) , Amastris ( Amasra ) ,Amisos ( Samsun ) ,Kerasos ( Giresun ) ,Trapezos ( Trabzon ) , Bathys ( Batum ) ....gibi . Helenler buradaki yerli halkla karışmışlar bölgeye helen dili ve kültrürü hakim olmuşsada , Ege medeniyetine göre kaba ve uzak sınır kentleri olarak kalmışlardır . M.S. 2.yy.da yaşayan tarihçi Arrianos’a göre Trabzondaki yazıtlar Grekçe imla hatalarıyla doludurki bugünkü Trabzon Rumcasının diğer Grek aksanlarından bariz farkının daha o dönemde oluştuğunu gösterir . Bu farkın Helenleşen yerlilerin konuştuğu eski dillerden kaynaklanması muhtemeldir. 4 yüzyılda kilise tarihçisi Epiphanios Trabzona Laz kenti diyerek burun kıvırmıştır .Bölgenin yerli halkları hakkında bilinenler oldukça sınırlıysada dökümanlar kısmında bulabileceğiniz M.Ö. 4.yy.daki Ksenephonun yolculuk anılarından Zigana ile Ordu arasında Taohlar , Haldiler ,Hepkametler , Makronlar , Mossinekler ve Tibarenleri , Trabzonun doğusunda Kolhidleri öğreniyoruz .

Tarihte Karadeniz ismini ( Pontos ) kurulmuş iki devlet vardır .Birincisi Hellenistik çağdaki Pontos Devleti ( m.ö.302-63 ) diğeri son Bizans devleti Trabzon imparatorluğu ( 1204-1461) .

Pontos Krallığı Büyük İskenderin Anadoluyu Pers istilasından kurtarmasının ardından kurulmuş .kuruluş bölgesi Amasya daha sonra Sinop . Kral mezarları Amasyada duruyor .En ünlü Pontos hükümdarı Eupator lakaplı 6.Mithridat .M.Ö. 88 den 63’e kadar aralıksız 25 yıl Roma imparatorluğu ile savaşmış .Bir ara Kafkasya , Kırım ,Anadolu ve Yunanistanı ele geçirmiş . Roma imparatorluğu sırasıyla Sulla , Licinius Murena , Marius , Lucullus ve Pompeius gibi en ünlü komutanlarını Anadoluya Karadeniz hükümdarlığını yoketmeye göndermişler .Her yenilgiden sonra tekrar toparlanan Karadeniz hükümdarı Kırımda ihanete uğramış , Romalılara teslim edileceğini anlayınca bir askere kendini öldürterek intihar etmiş .

Oğlu bir kaç yıl sonra Romaya tekrar meydan okuyup Helen şehirlerini tekrar birleştirmeye çalışmış , Zela’ da ( Tokat ilinin Zile ilçesi ) yakınlarında ünlü Julius Caesar tarafından yenilgiye uğratılmış .Sezar Karadeniz krallığını yıktıktan sonra Anadoludan Romadaki en yakın arkadaşına şu tarihi mesajını göndermiş ;

- veni , vidi , vici ( geldim , gördüm , yendim )

Pontos krallığı Roma egemenliğinden sonra Denizli’li bir işadamı Polemon tarafından yönetilmiş ( Bolaman kasabasına adı verilmiştir ) .Roma ve Bizans dönemlerinde Karadeniz tarih sahnesinde ana unsur olmaktan çıkmış bir taşra vilayeti olmuştur .4.yüzyılda Hristiyanlık yayılmış . 5.yüzyılda Laz hükümsarı Tsatse’de bu dini kabul etmiştir . Laz’lar siyasi olarak İranla , Bizans arasında kalınca Bizans ve İran arasında 50 yıl sürecek savaşlar dizisi ortaya çıkmış. Rize’den Diyarbakır ve Mardin’e kadar uzana sayısız kale bu dönemde yapılmıştır .

Anadolunun Türklerce fethi Karadenizi pek etkilememiş , Selçuklular 1214de Sinop limanını ele geçirmişsede kıyı bölgesi bir kaç yüzyıl daha Rum egemenliğinde kalmış .1080 yılında Theodor Gabras Trabzonda kendi beyliğini kurmuş .1204 yılında Haçlılar İstanbulu işgal edince tahtın varisi Aleksios Komnenos maiyetiyle Trabzon’a sığınıp kendisini Bizans imparatoru , Rum Kayzeri ve tüm Doğunun hükümdarı ilan etmiş . 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet Trabzon’u fethedince çocuklarıyla öldürülmüş ve son Karadeniz devleti yıkılmıştır . Bu tarihten sonra bölge İslamlaşmış ve Türkleştirilmiştir .

Marko Polo 1295 de Çinden dönüşünde bir süre Treabzonda kalmış. Trabzon’da köklü bir Ceneviz kolonisi her zaman olmuş bu koloni içinde Kristof Kolombun büyük amcaları bile varmış . Eflatun felsefesini ve eski Yunan kültürünü Rönesans Avrupasına tanıtan Kardinal Bessarion ( 1403 – 1472 ) Trabzonda doğup büyümüş , İtalya’ya göçüp Katolik olmuş, 1464 de Papa seçilmeyi kıl payı kaçırmış .

Trabzon imparatorluğu Osmanlıya karşı kendisini koruyabilmek için Akkoyunlularla yakın ilişki kurmuş ve kızı Despina Hatun’u Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a vermiş . Despina Hatun kocasıyla beraber Fatih’e karşı bir ittifak oluşturmak için Avrupa hükümdarlarına haberleşmiş . Çabası sonuç vermemiş ama doğuda mahsur kalmış prenses fikri Avrupa imgeleniminde yer etmiş . Roman türünün yeni oluştuğu yıllarda Trabzon prensesi Despina sayısız popüler romana konu olmuş . Don Kişot bile şövalyeliğe ilk giriştiği günlerde hayalindeki Trabzon kraliçesini kurtarmak için yollara düşmüş .

1536 – 1548 de Artvindeki Gürcü kaleleri zaptedilmiş .Trabzon da 1505 yılında Gülbahar Hatun külliyesi bölgedeki doğru düzgün tek Osmanlı yapısıdır .

17 .yy.da Evliya Çelebi seyehatnamesinde “Trabzon ahalisinin külliyen Laz olup vahşi kimselerdir ...Trabzonun 41 nahiyesi vardır velakin hepsi vahşidir” diyordu .

Osmanlı bölgeyi yerel kökenli derebeyleri aracılığıyla yönetmiş .Gümüşhane – Torul bölgesi 1600lere dek Hristiyan derebeyler tarafından yönetilmiş .18. yüzyılda derebeyi hanedanlarının gücü artınca bağımsızlık talep etmişler .Haznedaroğlu ailesi Trabzonda ,Tuzcuoğulları ise Lazistanda hakim olmuşlar .

Doğu Karadenizde İslamlaşmayan gayrimüslüm Karadenizliler 1913 den itibaren tasfiye edilmeye başlanmış .1.Dünya savaşı sırasının “yeşili” Topal Osman çetesi Giresun , Ordu ve Samsun yöresinde Rum köylerini yakıp yıkmış .Trabzonu işgal eden Rus ordusu 1918de çekilince otorite boşluğu doğmuş Rum , Ermeni ve Türkler çeteleşip birbirlerine karşı savaşmışlar . Trabzon merkezli bir Pontos Devleti kurma düşüncesi 1919 Mayıs ayında kısa bir süre gündeme gelmiş . Kentin kurulması Ermenilere verimesi ihtimaline karşın Trabzonun ileri gelen Türkleri de Rumlarla beraber bağımsız Pontos fikrini destekleyip Ermeni azınlığa cephe almış . Fakat 1920 deki Kuvayi Milliye hareketinin ilk başarıları Türklerin Pontos projesini çöpe atmalarıyla sonuçlanmış .


1923 Lozan anlaşmasının ek protokol maddesine göre 300.000 Rum nüfus tahliye edilmiş .Mübadelede temel ölçü din olduğundan Türkçe konuşan Hristiyanlar gönderilirken , Of , Tonya ve Maçkanın Rumca konuşan müslüman halkı Türk sayılarak yerinde bırakılmış . Cumhuriyetin daha kuruluşunda CHP ye karşı ilk muhalefet yada diğer adıyla ikinci gurup lideri Trabzonlu Ali Şükrü öldürtülmüş , Giresunlu milletvekilleri sindirilmiş bu olayın intikamını almak isteyen Rizeli ( Hemşin ) Ziya Hurşit , Laz İsmail ve Gürcü Yusuf Atatürke İzmirde suikast teşebbünde bulunurken yakalanıp asılmışlar . Cumhuriyetin ilk yıllarında Karadeniz ciddi bir ekonomik kriz yaşamış .Büyüklerin anlattığına göre 1930 larda Rizede çok sayıda Karadenizli açlıktan ölmüş .Demokrat Parti yıllarında bölgede çay ekimi başlayınca halk ilk defa para yüzü görmüş , karnı doymuş .Yinede istihdam olanağı olmadığında batıya ve büyük şehirlere göç başlamış ...