Hacılar
Türü: Höyük
Koordinat: 37° 34' K, 30° 04' D
Rakım: 940-970 m
Harita Pafta No: M 24
Bölge: Akdeniz
İl: Burdur

İlçe:
Köy: Hacılar
Araştırma Yöntemi: Kazı
Dönem: Çanak Çömleksiz Çanak Çömlekli

Yeri: Burdur'un 26.5 km kadar güneybatısında, Hacılar Köyü'nün 1.5 km batısında yer alır.

Konumu ve Çevresel Özellikleri: Deniz seviyesinden yaklaşık 940/970 m yükseklikte, Toros Dağları'nın kuzey uzantılarının arasındaki bir vadide, Burdur göl seviyesinden yaklaşık 100 m yüksekte yer alır. Batısında Koca Çay akar, doğusu dağlık bölgeye bakar. Yaklaşık 135 m çapında ve 5 m yüksekliktedir [Mellaart 1970a:xii,189]. Hacılar'daki ilk yerleşme olan Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ yerleşmesinin plüvyal Burdur Gölü'nün, 930-935 m seviyesine çekildikten sonra gerçekleştiği, O. Erol'un [Erol 1972:35] araştırmalarıyla saptanmıştır.

Araştırma ve Kazı: 1957-60 yılları arasında J. Mellaart başkanlığında Ankara, İngiliz Arkeoloji Enstitüsü tarafından kazılmıştır.

Tabakalanma: Höyükte 3 ana kültür dönemi saptanmıştır. En üstteki İlk Kalkolitik, I ve V. tabakalarla; Son Neolitik, VI ve IX. tabakalarla temsil edilir; en eski kültür dönemi ise ana toprak üzerinde yer alan ve Mellaart tarafından Neolitik Çağ'ın çanak çömleksiz evresine tarihlenen tabakalardır [Mellaart 1970a:92]. Bununla birlikte, söz konusu evrenin, gerçekte çanak çömlekli olduğu konusu ve Neolitik Çağ'ın İlk/Erken evresine tarihlendiği, son yıllarda yapılan araştırmalarla yeni bir boyut kazanmıştır. 1985Ğ86 yıllarında R. Duru, Hacılar nekropolünü araştırmak amacıyla Hacılar'ın çevresinde sondaj çalışmaları yapmıştır [Duru 1994b:4]. Bu araştırmalar sırasında Hacılar'ın Çanak Çömleksiz Neolitik Çağı'na ait kırmızı boyalı tabanlarının devamı ya da benzerleri olan boyalı tabanlar üzerinde çanak parçaları bulmuştur [Duru 1987c:335; 1994b:5,lev.3/1-8]. Ele geçen parçaların Kuruçay ve Hacılar çanak çömlekleriyle yapılan karşılaştırmalar sonucu [Duru 1994b:5-6] İlk/Erken Neolitik Çağ'a tarihlenebileceği, dolayısıyla Akeramik ya da Çanak Çömleksiz Neolitik olarak bilinen Hacılar yerleşmesinin gerçekte İlk/Erken Neolitik Çağ yerleşmesi olması gereği ileri sürülmüştür [Duru 1989a:101,104; 1994b:7].

Buluntular:

Mimari: Çanak Çömleksiz Neolitik: Ana toprak üstüne oturan ve Hacılar'ın ilk yerleşmesini oluşturan Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşme, yedi (VII) yapı katıyla temsil edilir. Yerleşme mimarisi küçük, dörtgen odalardan oluşur. Yaklaşık bir tuğla genişliğindeki duvarlar, kerpiçtendir. Taş temel, kalın duvarlarda kullanılmıştır. Duvarlar ve tabanlar sıvalıdır, tabanlar kırmızının çeşitli tonlarında alacalıdır, kuruduktan sonra açkılanmışlardır, bazı oda
tabanlarının tümüyle kırmızı boyalı olduğu görülür. Hiçbir yapının planı tüm olarak bulunamamıştır. Kapı geçitlerinin olmayışı, evlere girişlerin damdan olduğunu düşündürmektedir [Mellaart 1970a:3-4]. En altta yer alan VII. tabaka ile VI. tabakalar yalnızca sıvalı taban parçalarıyla bilinir. Küçük bir alanda gün ışığına çıkarılan V. tabakanın kerpiç tuğladan yapılmış yapıları, dörtgen planlı, küçük odalardan oluşur. Oval fırınlar, dörtgen ocaklar, silolar ele geçen yapı öğeleridir. IV.tabakada taş temel üstüne kerpiç duvarlar ile ocak ve fırınlar bulunmuştur. Odalardan bazılarında tabanlar ve duvarlar kille sıvanırken, bazıları kırmızı aşı boyasıyla renklendirilmiş ve kuruduktan sonra açkılanmıştır. Fırın ve ocak gibi yapı öğelerine hem avlularda, hem de oda içlerinde rastlanır. Ancak evlerin ve avluların plan düzeyinde ilişkisi açık değildir. III. yapı katında belirgin yapı kalıntısına rastlanmamıştır. Üstteki II. ve I. yapı katı, büyük ölçüde Son Neolitik katlarıyla bozulmuştur. Bununla birlikte, II. yapı katının bazı tabanlarının kırmızı ve krem renklerle boyandığı, aynı alanın daha sonraki yapı katında ise tümüyle düz kırmızı renkte sıvandığı gözlemlenmiştir. II. katın bir odasında doğu duvarına yakın dörtgen bir ocak ortaya çıkarılmıştır. Duvar kalınlığı, yapıların tek katlı olduğunu düşündürmektedir [Mellaart 1970a:3-5]. İlk Neolitik yerleşmenin, gerek Son Neolitik yapı katlarıyla bozulmuş olması, gerekse her yapı katına ait dolgunun 0.25 m'yi geçmeyen bir kalınlıkta oluşu, kazının 150 metrekarelik küçük bir alanda yapılmış olması ve bu alanın yaklaşık 2/3'ünde bir avlunun yer alması, yerleşme düzeninin tam anlamıyla anlaşılamamasına neden olmaktadır [Mellaart 1970a:3]. Son Neolitik: Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşmenin terkedilmesinden olasılıkla 1.000 yıl kadar sonra kurulan Son Neolitik yerleşme, Hacılar'da kesintisiz dört yapı katıyla temsil edilmektedir: IX - VI [Mellaart 1970a:8]. Kısmen ana toprağın, kısmen de Çanak Çömleksiz yerleşmenin üstüne kurulan bu yeni dönem yerleşmesinin IX, VIII ve VII. katlarının mimarisiyle ilgili çok az kalıntı ele geçmiştir. IX. katta bir destek duvarı, VIII. katta ise dörtgen bir odanın köşesini oluşturan iki duvar, bulunan yegane yapı öğeleridir [Mellaart 1970a:10]. Buna karşılık VI. kat iyi korunagelmiş yapılarıyla, yerleşme düzeni hakkında bilgi sağlar. Büyük, dörtgen planlı, taş temel üstüne kerpiçten yapılmış, birbirine yakın, bazen de bitişik olarak yerleştirilmiş birimler birbirlerinden avlularla ayrılmıştır. Sokaklar ve geçitler yoktur. Ev planları birbiriyle aynı değildir, bununla birlikte, genelde iki odalı ve L-biçimli oldukları söylenebilir. Hepsinde ortalama 40-45 metrekarelik bir alanı kaplayan, dörtgen planlı bir oda bulunmaktadır. Büyük odanın yanısıra, mutfak ya da evle ilgili işlerin görüldüğü yan odalar, içlerinde ocaklar, fırınlar, öğütme işi için kullanıldığı düşünülen platformlar, tahıl depoloma yerleri (petekler), kenarları yükseltilmiş masa biçimli platformlar, sekiler, gömme dolaplar ve ayırıcı (bölüm) duvarlar gibi çeşitli yapı öğeleri bulunmaktadır. Kapı girişleri genellikle evlerin uzun kenarlarının ortasında bırakılmış açıklıktan yapılmaktadır. Aydınlanma amacıyla yaklaşık 0.55 m genişliğinde pencere açıklıkları bırakılmıştır. Yer yer 2 m yüksekliğe kadar koruna gelen kalın, sağlam kerpiç duvarlar bir kaç kez sıvanmıştır, duvar boyası yoktur. Tabanlar düzleştirilmiş, kil sıvayla kaplıdır. 1 m kalınlıkta duvarlara sahip evler, büyük olasılıkla iki katlıdır, içlerinde bulunan çanak çömlek ve diğer buluntuların bulunma pozisyonları evlerin iki katlı olduğuna işaret etmektedir. İkinci katı ve çatıyı desteklemek amacıyla, odaların ortasına ağaçtan dikmeler konmuş, çatı ise ahşap hatıllar üzerine yerleştirilen çalı çırpı, kuru ot, saz gibi hafif malzeme ile kapatılmıştır. VI. kat yerleşmesi büyük bir yangınla tahrip olmuştur [Mellaart 1970a:11-16, 21]. Çanak Çömlek: Son Neolitik: Hacılar Son Neolitik çanak çömleği el yapımı, genelde tek renkli ve açkılıdır. Az sayıda olmakla birlikte boyalılara da rastlanır. En eski evrelerde (IX. ve VIII. katlar) krem ya da açık gri renkler yaygındır. Boya bezeme ise bantlar, çizgiler, noktalar şeklinde görülür. IX-VII. katların çanak çömleğinde omurgalar, dışa dönük ağızlar, dik ya da çapraz, tek ya da çift yerleştirilmiş tutamaklar yaygındır. Yuvarlak dipler, kuraldır. Kaseler ve çömlekler en sık görülen kap çeşididir. VIII. katın çanak çömleği IX. kattan farklı değildir, dar ağızlı kase ve çömleklerin yanısıra bir oval kap ve bir boyalı çömlek parçası ele geçmiştir. VII. ve VI. katın tek renkli kızıl kahve ve devetüyü renkli çanak çömleklerinin yanında boyalıların sayıca arttığı izlenir. Formlarda kimi değişikliklerle birlikte gelişme, kesintisiz ve süreklidir. Boyalı parçalar mercimek biçimli, dört tutamaklı çömleklere aittir. Bu form ilk kez Son Neolitik'te görülür ve Kalkolitik'te de devam eder. VI. katta genelde kap boyutlarında büyüme izlenir. Çok iyi açkılanmış mallarla kalite yükselmiştir. Renkler ağırlıklı olarak kırmızı, kızıl kahve ve devetüyüdür, alacalılar da sürmektedir. Bu katın bir başka ilginç özelliği, kap üstündeki kabartma bezemeler ve hayvan biçimli kaplardır. Kabartmalarda çoğunlukla hayvanlar betimlenmiştir, insan figürlerine de sık olmamakla birlikte rastlanır. Antropomorfik kaplar Hacılar I(Kalkolitik) için tipik olmakla birlikte, VI. katta da kadın başı biçiminde bir adet bulunmuştur. Az sayıda olmakla birlikte Hacılar VI'da boya bezemeli çanak çömlek de ele geçmiştir. Devetüyü, krem ya da açık kırmızı zemin üzerine kırmızı renkli boya bezemeler genellikle geometrik biçimlidir. Birkaç parçada beyaz boya kullanıldığı görülür. Biçim açısından boyalılarla monokrom çanak çömlekler arasında bir fark yoktur [Mellaart 1970a:99-109]. Kil: Son Neolitik Hacılar'da kil, olağan çanak çömlek yapımının yanısıra, hayvan biçimli kaplar, kap üstünde hayvan başları, hayvan figürleri ve kadın heykelcikleri olarak şekillendirilmiştir. VI. katın bir evinde, büyük bir boğa başının yine kille yapıldığı gözlemlenmiştir. Heykelcik/figürinler, Son Neolitik Hacılar yerleşmesinin iki yapı katında, IX. ve VI. katlarında bulunmuştur. Boyları 7 cm ile 24 cm arasında değişir, baş, kollar ve bacakların ayrı olarak biçimlendirildiği ve sonradan vücuda oturtulduğu saptanmıştır. Ayakta duran, oturan, uzanan, çocuğuyla birlikte betimlenmiş kadın heykelciklerinin bazılarında steatopik özellikler görülür, göğüsleri, karınları ve kalçaları abartılıdır, kollar kısa ve küttür, eller ayrıntıyla belirtilmemiştir. Bazılarında üstlerinin boyalı olduğunu gösteren izlere rastlanmıştır. Diğer kil buluntular arasında, yassı kil figürler, sapan taşları, ağırşaklar, oval biçimli kaşık ve kepçeler, lamba ya da tütsü kabı gibi kullanıldığı düşünülen kaba yapım kil kaplar yer alır, bunların çoğu Son Neolitik Hacılar'ın VI. katında ele geçmiştir [Mellaart 1970a:18, 20, 108, 164, 166-177]. Yontma Taş: Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ yontma taş alet endüstrisinde hammadde çakmaktaşı ve obsidiendir. Bulunan az sayıdaki örnek arasından (toplam 11 adet) dilgiler, yerel çakmaktaşından, orak bıçaklar iseobsidienden yapılmıştır. Obsidienin Acıgöl yakınından Hacılar'a getirildiği analizler sonucu saptanmıştır. Son Neolitik Hacılar yerleşmesinin yontma taş alet endüstrisi dilgi ağırlıklıdır. Hammadde olarak çakmaktaşı, obsidienden daha çok kullanılmıştır. IX-VII. katlarda 50'ye yakın örnek ele geçmiş, VI. katta ise bu sayı 500'e yaklaşmıştır; çoğunluğu mikro-dilgiler oluşturur, bunu sırasıyla dilgiler, dilgi çekirdekleri, düzeltili dilgiler ve orak-bıçaklar izler. Sürtme Taş: Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ yerleşmesinde bulunan cilalı baltalar, keski ve boncukların yanısıra, mermer kaplar bulunmuştur [Mellaart 1970a:6,149,153-154,157]. Son Neolitik Hacılar'ın sürtme taş buluntuları arasında, VI. katın mermer kapları ilginçtir; biçimler, çanak çömlek formlarıyla benzerdir, büyüklü küçüklü çeşitli boyutlarda olanları vardır, 3 ya da 4 ayaklıdır, dik ve hafif kıvrımlı profile sahiptir. Bir başka ilginç buluntu, mavi damarlı kireç taşından yapılma topuz başıdır; oluklu taşlar, kumtaşından yassı levhalar, boncuklar, kireçtaşından insan başı biçiminde yassı levhalar, insan (tanrıça) ve hayvan biçimli pendantlar, çoğu VI. katta bulunmuş Son Neolitik Çağ yerleşmesinin taş buluntularını oluşturur. Havan, ezgi ve öğütme taşları ise oldukça çok sayıda ele geçmiştir [Mellaart 1970a:150,158,161,176]. Kemik/Boynuz: Kemik aletler arasında, Çanak Çömleksiz Neolitik'ten Kalkolitik sonuna kadar hemen her katta görülen ve deri işçiliğinde kullanıldığı düşünülen bızlar, Son Neolitik Çağ'ın tüm katlarında ele geçen spatulalar vardır. Yüzük ya da bilezik biçiminde halkalar, kemer tokaları diğer kemik buluntuları oluşturur. VI. katın bir evinde bulunan bir balta sapı ile yine VI. kat buluntularından oraklar ise boynuzdan yapılmıştır [Mellaart 1970a:6, 158, 161-163]. Maden: Hacılar'da Son NeolitikÇağ'da bakır kullanıldığı, VII. ve VI. katlarda ele geçen çanak çömlek içindeki izlerden bilinmektedir [Mellaart 1970a:153]. İnsan Kalıntıları: Çanak Çömleksiz Neolitik Hacılar'da yerleşme içinde gömütlere rastlanmamış olması, ölü gömme geleneğinin yerleşme dışı olduğunu düşündürmüştür; bununla birlikte, taban üstlerinde ve ocak kenarlarında bulunan kafataslarına bağlı olarak, bir kafatası kültünün varlığından söz edilmektedir [Mellaart 1970a:6, 88]. Son Neolitik Hacılar'ın IX, VIII ve VI. katlarında hiçbir gömüte rastlanmamış olması, Çanak Çömleksiz Hacılar yerleşmesindeki yerleşme dışı ölü gömme geleneğinin devam ettiğini göstermektedir. Hacılar VI'nın yangınla tahrip olmuş kalıntıları arasında bulunan biri ayrı, ikisi birlikte (üstüste), üç iskeletin ise Hacılar VI/V geçiş evresine ait olduğu düşünülmektedir. Bunlardan birinin yanında kırmızı bir kase, kadın başı biçiminde bir kap ve bir kemik iğne, bir diğerinde, boncuklar ve bir taş kap bulunmuştur; üçüncüsü ise armağansızdır [Mellaart 1970a:88-89]. Dişler üzerindeki incelemeler, ana besin kaynağını tahılların oluşturduğunu göstermiştir [Mellaart 1970a:170]. Hayvan Kalıntıları: Çanak Çömleksiz Neolitik Hacılar'da koyun, keçi, dev sığır, domuz, geyik, karaca ve tavşan kemikleri bulunmuş, bunlardan yalnızca köpeğin evcilleştirildiği kesinlik kazanmıştır [Mellaart 1970a:5, 246-247]. Son Neolitik Hacılar'da ise IX-VII. katlarda bulunan çok az sayıdaki hayvan kemiği, köpek dışındaki hayvanların evcilleştirilme konusuna açıklık getirememektedir. Bununla birlikte VI. katta büyükbaş hayvanların, koyun ve keçinin evcilleştirilmiş olabileceği düşünülmektedir. Avlanan hayvanlar arasında ise geyik türleri, domuz, yabani koyun, keçi ve büyükbaş hayvanlarbulunmaktadır [Mellaart 1970a:9, 245]. Bitki Kalıntıları: Çanak Çömleksiz Neolitik Hacılar'da, Helbaek'in incelemelerine göre, tarıma alınmış tahıllar arasında Emmer buğdayı (Triticum dicoccum) ve 6 sıralı arpa (Hordeum vulgare var nudum); yabani tahıllar arasında ise yabani Einkorn (Triticum boeticum) ve yabani 2 sıralı arpa (Hordeum cf. spontaneum) bulunur. Bunların yanında mercimekgiller (Lens esculanta) ve çeşitli ot türleri mevcuttur [Mellaart 1970a:5, 198; Esin 1981:36]. Son Neolitik Hacılar'da gelişkin şekilde tarım yapıldığı, silolarda ve hemen hemen her evde yoğun miktarda bulunan buğday, arpa, mercimek, bezelye ve acı burçak kalıntılarından bilinmektedir. Çeşitli otların yanısıra, fıstık, badem, çitlenbik gibi meyveler de, özellikle VI. katın yanık dolguları arasında ele geçmiş bitki kalıntılarını oluşturur [Mellaart 1970a:8, 200, 209, 233]. Yapılarda dikme olarak kullanılan ağaçlardan yine VI. katta bulunanların analizler sonucu çam ve ardıç olduğu tesbit edilmiştir [Mellaart 1970a:16]. Diğer: Son Neolitik Hacılar'ın özellikle VI. katında, çanak çömlek üzerine yapılmış dokuma/tekstil bezeklerin yanısıra ele geçen ağırşaklar, yanmış sepet izleri, Hacılar halkının uğraşları arasında dokumacılığın da bulunduğuna işaret etmektedir.

Yorum ve tarihleme: Hacılar Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşmesine ait tek 14C tarihi, V. tabakadan elde edilmiştir: GÖ 8.700±180 ya da MÖ 6.740±180 (5.568±30 yarı hayat yılı) (BM 127) [Mellaart 1970a:6]. Buna göre, MÖ 7. bin yılda, Hacılar'da yerleşen ve yaşamaya başlayan halkın yedi yapı katı nedeniyle en az birkaç yüzyıl aynı yerde oturduğu düşünülmektedir. Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ Hacılar halkının nereden geldiği ve yerleşmeyi terk ederek nereye gittiği henüz aydınlanmamış sorunlardır. Bu yerleşmenin terk edilmesinden yaklaşık 1.000 yıl kadar sonra (1.000 yıllık bir hiatus) [Mellaart 1961:74], Hacılar'da Son Neolitik Çağ'da tekrar yerleşilmiştir. Son Neolitik yerleşmenin, İlk Kalkolitik yerleşmeyle birlikte, MÖ 5.450 ile 4.950 yılları arasındaki yaklaşık 500 yıllık süreyi kapsadığı düşünülmektedir [Mellaart 1970a:190